Urtaroen joan-etorri patxadatsuaren hegalpean
sortu eta errenditu zen Lizardiren poesia. Naturaren bilakaera
berberaren ispiluan babestuz, ez zuen Lizardik hautsi aspaldiko
urteetan ikuspegi kristau eta harmonikoa izaten jarraitzen zuen
irudi eredugarriarekin. Orixek berak ere txalotu eta miretsi
besterik ezin zezakeen egin haren
poesia. Izan ere, bien arteko poesiagintzan alde sakonik izanda
ere, bata nahiz bestea grekoengandik sortu eta garatu ondoren,
tradizio kristau nasai baten magalean sendotutako gizakiaren
eta munduaren ikuspegi ziren. Kosmos kristau horren barnean,
baina, bazterrak urduritzen eta geldigortzen hasiak zeuden jada
gerra zibilaren aurretik. Lauaxeta dugu dinamismo horren adibiderik
aipagarriena.
Gerra ondoren desegin zen ezinbestean,
XVI. mendeaz geroztik literatura landuaren ibilbide osoan arrastoa
markatu zuen norabide kristau hori. S. Mitxelenak ezin zituen
"Arantzazu" sinbolikoaren aterpean babestu gero eta
bihurriagoa agertzen zitzaion historiaren norabidea. Urrunago
joan gabe, bere baitan bizi izan zituen S. Mitxelenak mundu eredugarri
eta tradizional horren pitzadurak. Ez zuen baina etsi, eta bere
inguruan mundua iraultzen ikusi bazuen ere, ezin berak aldaketari
ongietorririk eman. Eginkizun hori, Mendebaleko beste lurraldeetako
kultur egoerarekin eta bizikizunekin
lotuago zegoen jendeak bete zuen. Krutwig, Mirande eta, geroxeago,
Aresti nabarmendu ziren 50eko urteetako hausturaren poesiaren
alorrean; Txillardegi nobelarenean. Maiz aipatu den kontua da
nola sentsibilitate literarioa aurreratu zaion urteetan geroago
etorriko diren gertaera historikoei. Horixe adierazi zuen Txema
Larreak, esan zuenean, 60tik aurrera gizartean gertatutako aldaketa
bortitzenak iragarrita zeudela aldez aurretik literatur lanetan.
Krutwig aitzindari zela, mende hasieratik Europako bazterrak
astindu zituen mugimendu nihilistaren oihartzunak ekarri zituen
Mirandek gure poesiagintzara. Jainkoa hila zen, eta baita hari
orpoz orpo ibili zitzaion arrazoimenaren lilura ere. Jainkoa,
eta haren hipostasia baino ez zen arrazoimena Mirandek irazekitako
sute askatzaile berean erre ziren. Nietzsche, Schopenhauer eta
Dostoievski lagun, pentsamenduaren arrazoibideak bazterrean utzi
eta instintuaren eta zinez badenaren senaz arduratuko da aurrerantzean
Mirande, ordurako Krutwig "nirvana"-ren aldeko gorazarreak
idatziz entretenitzen zen.
Rikardo Arregik 60ko urteetan
bota zuen aldarri hura –Euskalzaleen Jainkoa
hil behar dugu"– betea zen sinbolikoki Arestiren Maldan
behera poeman. Beraz, XIX. mendetik hasi eta Mendebalak elikatu
zituen esperantzarik sendoenak hondamendira jaurti ziren: arrazoimena,
progresoa. Ibilbide hori Lehen Mundu Gerrarekin gertatu zen Europako
beste lekuetan, eta bigarrenarekin erabat errematatu. Gurean,
berriz, gerrate zibilaren ondoren ere, artean betiereko sinesmen
eta bizilegeari eutsi nahi zitzaion; baina gerrako haurren belaunaldiak
lehertu egingo zuen betiko mendeetako norabide zaharkitu hori.
Amaitu ziren harrezkero Lizardiren
mundu-irudi patxadatsuak, eta haren metafora nagusia, geroago
erabili bada ere, dekoratu huts baino ezin izan. Horixe da Txillardegiren
Leturiaren egunkari ezkutua (1957) eleberrian gertatzen
dena, nahiz eta lau urtaroen gainean
eraiki bere errelatoa, ezinegona, gatazka, bizitzaren aurreko
nazka eta suizidioa dira edukiak. Leturia pertsonaiaren kontzientzia
kontzientzia gatazkatsua da, haren barnea alderik alde dago urratua.
Artean Orixe bizi zen, baina nekez uler zezakeen garai berrien
sentsibilitatea; ez zegoen norabide –edo norabiderik ez–
horretan tradizio errepikatzaile eta balore iraunkorren euskarririk,
ez; garai berriak abenturaren garaiak ziren. Non gelditu zen
Orixeren hezkuntza klasiko-kristaua? Non Virgilio eta Horacio?
Dostoievski, Nietzsche, Unamuno, Heidegger, Sartre, Camus, Gaudi
eta abarren sasoi urduria zen Txillardegirena, eta urte batzuk
lehentxeagotik Europa osoarena.
Orixeren itzaltzea, gerra aurretik
lanean jardundako belaunaldi oso baten itzaltzea zen. K. Zaitegi,
A. Ibiñagabeitia eta Orixe Venezuelan egon ziren urteetan
eta handik honako bidea hartu zutenerako,
gauzak aldatzen hasita zeuden Euskal Herrian. 1954ean «Egan»
aldizkaria sasoian agertu zen K. Mitxelenaren gidaritzapean;
1956an «Jakin» aldizkari frantziskotar eragingarria
sortu zen. «Euzko Gogoa» 1956an euskalerriratu bazen
ere, aurreko bi aldizkarien eraginari ezin izan zien aurre egin,
eta euskararen aitzakian kateatu bazen ere, eztabaidaren irispidea
askoz ere sakonagoa zen. Esan daiteke benetako haustura lanaren
alboan Intxausti, Txillardegi, Villasante, Krutwig, San Martin
eta beste jarri zirela. Orixeren alboan ere jarri ziren Zaitegi, Onaindia eta beste, baina
eragileen kopuru eta gaztetasunak erabaki zuen auzia. 1960an
desagertu zen «Euzko Gogoa». Euskara batuaren aldeko
eskakizuna gero eta bortitzago agertu zen; ezin ukatu, bestalde,
Txillardegi, Aresti, Mirande, Krutwig bezalako euskaldun berri
eta idazle eginak bihurtu zirela batuaren ibilbidean eragilerik
zorrotzenak. Euskara batuaren aldeko bi batzar nagusietan –Baiona
(1964) eta Arantzazu (1968)– erabaki ziren euskara batzeko
urratsak. Kultura zahar eta berriaren arteko haustura urtetzat
1956 hartu dugu, beraz; eta kulturalki hurrengo muga urtea 1964
da.
1964an eman zen argitara G. Arestiren
Harri eta Herri. Inork ez zuen lortu haren aurretik, poesia
eta literaturaren esparruan hark lortu zuen eraginik. Arestik
lortu zuen aurreneko aldiz euskal mundutik kanpo zebilen askoren
arreta biltzea. Euskal literatura eta euskal idazle izatea ohorezko
langintzara altxatu zituen. Horra zer zioen I. Sarasolak 1966an
Harri eta Herriri buruzko arrakastaz: "Donostiako
Biblioteka Probintzialera joaten naiz estudiatzera. Harri
eta Herri da estudiatzen duten unibertsitarioek ateratzen
duten euskal-liburu bakarra… Euskara jakin gabe liburu hau
erosi duten unibertsitarioak ere ezagutzen ditut. Norbaitek euskal-literaturan
zerbait galdetzen badit, Harri eta Herri lagatzen diot".
Sarasolaren hitz horiek nahikoa
ondo adierazten dute Arestiren liburuak izan duen inpaktu sozialaz.
Arestiren Harri eta Herrirekin batera derrigorrez aipatu
beharreko beste bi liburu argitaratu ziren 1963an: Jorge Oteizaren
Quosque Tandem eta Federiko Krutwigen Vasconia.
Bi liburu horiek lortu zuten arrakasta eta eragina oso zabala
izan zen, kulturatik hasi eta politikagintzaren muturreraino.
Txillardegik behin baino gehiagotan
aitortua duenez, F. Krutwigen Vasconia ETAren biblia bihurtu
zen. Quosque Tandem saioaren eragina kultur esparruetara
zuzenago barreiatu zen, hala nola poesiara, kantagintzara («Ez
dok Amairu»), pinturara (Zumeta, Ruiz Balerdi), eskulturara
(«Debako Eskola»). Kultura eta herri dinamika oso
kateaturik zeuden urte horietan, kultura eta politika ere elkar
hartuta agertzen zaizkigu. Zenbat ote dira liburu horien irakurketaren
ondoren politikara –eta urte haietan politika esatea ETA
esatea zen– saltoa eman zutenak. Gazteria berria dugu, eta
kontzientzia berria. Honelaxe ikusi zuen R. Arregik 60ko oldar
berri hori: "Urte hori ezkeroztik, beharbada piska bat lehentxeagotik,
euskal adimena eta euskal sentipena berritu egiten da, bere baitan
zartada berri bat sentitzen du eta orduz geroztik gertaera hau,
belaun berri baten esnatzea, kontuan hartu gabe ez dago
aztertzerik ez euskal kultura, ez euskal politika, ezta ere euskaldunen
artean dabiltzan ideologiak. Hau da azken hamar urteetako gertaerarik
bortitzena. Gure historia gertuenaren azalpenik ikusgarriena".
Urte horietan ez zegoen euskal kulturaren zirrikiturik ETAren
oihartzunen bat jasotzen ez zuenik. ETAren presentzia eta eragina
itzela izan da euskal mundu osoan, ez bakarrik 60ko urteetan,
baita geroxeago ere, norbere imajinarioan aztarka dabilen 90eko
urteetako nobelagileen lanak lekuko. Urte horietan, baina, 60ko
urteetan alegia, gazteriak abertzaletasun tradizionalak alde
batera utzi eta ETAren dinamikan jarri zuen aldaketaren esperantza.
PNVren erreferentzia klasikoak ez zuen asetzen jada, gazteriak
sentitzen zuen gizartearekin konprometitzeko gogo suharra. Konpromezuaren
edo konpromezuen urteak dira. 1960-1975 urteak. Politikaz eta
ETAren eraginez ari garelarik, urte klabe batzuen datak ere ezagutu
behar dira: 1959an sortu zen ETA, eta 1968an borroka armatuaren
lehen hilketak gertatu ziren. Konpromezua ikastolen mugimenduarekin,
50eko urteetan Elbira Zipitriarekin lehen urratsak eman
baziren ere, 60ko urteetan gertatuko da Ikastolen aldeko mugimenduaren
sendotze eta hedatzea. Konpromezua Rikardo Arregik abian jarri
zuen Euskalduntze-Alfabetatze kanpainarekin. Urte horietakoak
ditugu, baita ere, Euskal teatro herrikoiaren pizkundea eta "Ez
dok Amairu" taldearen euskal kantugintza berria.
60ko urteetan agertu ez bazen
ere, urte horietakoa dugu sekulartze prozesu masiboa: 1966an
Derioko seminarioa itxi zen, Oñatiko agustindarrak ere
67-70 bitartean sakabanatu ziren, Arantzazuko frantziskotarren
ibilbidea motelagoa gertatu da. Ezin esan erabat modernoa zenik
kultura eragilerik puntakoenetako asko apaiz eta erlijioso
zirenean. Sekularizazioaren oldar eta seminarioaren esperientziak
nobelagile askoren lanetan azalduko dira, Txillardegiren Elsa
Sheelen-etik, A. Lertxundi Goiko Kale, J.A. Arrietaren
Abuztuaren 15eko bazkalondoa eta 90eko azken nobelagileen
orrietaraino. Sekulartze prozesu horrek nahitaez etorri behar
zuen euskal kulturaren mundura ere, eta halaxe etorri zen, leherketa
bat bailitzan gertatuz, sotana eta Biblia gordeaz, marxismoaren
biblia ezkutuan askoren kasuan lilura aurkituz. Lehenago fedea
zena kontraesanak konpontzeko tresna, aurrerantzean marxismoa
izango da. Erlijio tradizional eta ortodoxotik erlijio sekularizatu
batera emandako urratsa izan zen askorentzat. Horra nola laburtu
zituen J. San Martinek sekularizazioaren arrazoiak:
"Oraingo gazteen ezkerralderako
joerak ere badu bestelako arrazoirik. Euskal kultura eta euskal
literaturaren mogimenduan ari diren gazte ezkertiarrak, eskumetarren
semeak dira gehienak, seminarioetatik irtenak ez direnean. Eliza
iherarkia eta estadu boteretsua elkarturik urte askotako joera
itsuaren ondorioz sortutako erreakzioa, egonezina da; bestetik,
berriz, II. Kontzilio (1962tik ondoren) ondorenak berarekin ekarri
duen erlijio krisiaren seme. Erlijioak, bere barne izan dituen
aldakuntzekin, bi era nagusitara ebaki zituen joerak, mentalitatez
prekontziliar eta poskontziliar direnak; bestetik, bere zentsura
irekiago jarri zuen, honekin mila tabu erori ziren eta anitzek
ordurarte entzun edo irakurri ez zituen gauzak entzutera eta
irakurtzera heldu zen. Egiatzat ziren kontzeptu asko jarri zituen
zalantzan, eta dudetatik sortutako kezka urduriak sakabanatzen
hasi. Hemendik, askok ezkerraldera ihes egitea. Eta ez dago dudarik,
honek ere lagundu zuela mentalitate irekiagoaz girotzen eta bultzatzen
64 gizaldia deitzera etorri garena" (Anaitasuna, 1971-XVIII-30,
16)
Ez
dugu ahaztu behar 60ko hamarkada izan zela boom ekonomikoaren
sasoia ere, eta Espainia Europaratzen eta mundu zabalera irteten
hasi zen garaia, irekiera xume baten hasiera izan zen. Marx,
Freud, Marcuse eta Russellen irakurleen urteak. Belaunaldi gazteek
aise gainditu zuten Onaindia, Erkiaga eta besteren ikusmoldea,
bai literaturan eta bai bizitzaren aurreko jarreran.
Inondik ere konparaezina zen
gure modernitatea jada itzuleran ere bazetorren Europako modernitatearekin,
hau da, ez zitekeen gure tradizio erlijiosoa XX. mendean Europako
beste lurraldeetan gertatutako fede erlijiosoaren loraldiarekin
alderatu. Hango T.S. Eliot, Chesterton, Claudel, Peguy, Papini,
Maritain edo Graham Greene, konbertsoak ziren gehienak. Modernitateak
beren hondoraino arrailatu eta gero, esperientzia horren hustasun
metafisikoari mingaina atereaz ortodoxia tradizionalago baten
arrastoa aukeratu zutenak. Edozein herentzia dogmatikotatik aske
aukeratzeko gaitasun horrek ahalbideratzen du Modernitatea, nahiz
eta aukeraketa horretan tradizioaren alde posizionatu. Izan ere,
posizionamendu hori aukera pertsonal eta askea baita, inongo
tradizio eta agindu dogmatikotatik aske hartutakoa. Esate baterako,
nahiz Orixek nahiz T. S. Eliotek Virgilio Mendebaleko tradizioko
kultur ardaztzat hartu, aurrenekoak ez luke urrunetik ere ulertuko
bigarrenaren klasizismoa. Izan ere, gertatzen dena oso simplea
da, Elioten eta Joyceren klasikotasuna Modernitatetik, Modernitatea
den hutsune izpiritualetik, birrantolatua da; Orixerena, berriz,
S. Agustinetik indarrean zegoen kristautasun klasikotik. Bataren
eta bestearen artean Ilustrazioa, haren arrazoimenaren gehiegikeriak
zuzentzera etorri zen erromantizismoa eta XIX. mende osoa zeuden.
Haiek joan-etorria egin zuten, gurean soilik norabide bakarreko
bidea. Gure egoera haienekin alderatu nahia egiazko Modernitatearen
sentierari zaputz egitea litzateke. Izan ere, Modernitate literarioaren
funtsa kritika da, Jainko kristauaren kritika eta hura ordezkatzera
deitua izan zen arrazoimen kartesiarraren kritika; bi kritika
horien ondorioa da artista modernoaren hondargabeko kontraesan
eta gatazka egoera.
1975ean jarri dut gerra osteko
kulturari eskainitako sarreraren muga. Zergatik? Franco hil zen
urtea delako. G. Aresti ere urte horretan
hil zelako. Ordurako Mirande ere zendua zen (1972an hil zen),
eta Krutwig ere onenak emanda. Honi guztiari beste arrazoi bat
erantsi behar zaio: 1977an argitara eman zen, 1975 arterainoko
produkzioa hartzen zuen Euskal idazleak, gaur liburu mardula.
Liburugintza osoa aztertu eta arrazoitzen saiatzen den emaitza
horretan euskal literaturaren maila apalegi gelditzen dela iruditu
zaigu beti. Eta liburuak eskaini dizkigun mailaketak ikusirik
ondorio bat bederen atera daiteke: literaturagatik beragatik
baino areago beste arrazoi batzuek bultzatzen dituzte euskal
idazlea eta irakurlea idaztera eta irakurtzera. Gaur egun oso
modan ez egon arren, beste sasoi batzuetan bestelako predikamendua
izan zuen "konpromezua" hitzak. Gorago adierazi dugun
bezala, 1960-1975 urteak konpromezuarenak izan ziren neurri handi
batean. Salbuespen gutxi dira mugimendu zabal horretatik bazter
gelditzen direnak, eta arian-arian hori gertatzen ari baldin
bada euskal literaturaren barruan, ez zuen Torrealdairen liburuak
horrelakorik jaso, begibistakoa zen ikuspegiari itsatsi zitzaion.
Kulturaren "militantea" izatea oso barneratuta bizi
izan zen, eta sentiera horren ondorioetako bat da euskal idazle
gustukoenen artean nobelagile, saiakeragile eta antropologo inongo
ñabardura bereizgarririk gabe azaltzea. Artean asignatura
bat zegoen pendiente 1975eko liburu horretan: literaturaren autonomia.
Horixe izango da aurrerantzean, abangoardia kutsuko mugimendu
eta talde guztien konkista. «Ustela» sailarekin hasi,
«Pott»ekin segi eta «Susa»ra iritsi.
1975eko otsaileko «Anaitasuna»n, "Panpina ustela"
edo "literaturaren aldeko garrasi bat" zekarren, eta
bere baitan R. Saizarbitoriak
20 urte geroago Hamaika pausoko pertsonaia nagusiaren
ahotan behin eta berriz jarriko zuen esaldi ironikoa: "ez
dezagula konposturarik gal, halare". K. Izagirrek eta B.
Atxagak sinatzen zuten literaturaren aldeko aldarri hori. Ez
zuen 1977ko Euskal idazleak, gaur liburuak horrelako garrasirik
jaso. Garrasi hori 1976tik aurrera euskal literaturako zenbait
titulu bazterrezinetan mamitu zen: Ene Jesus, Zergatik
bai, Ziutateaz… 1975-1983 bitartean «geure»
literatur abangoardiak bizi izan genituen: «Ustela»,
«Pott», «Oh Euzkadi» eta «Susa».
1982an sortu zen Iparraldean «Maiatz», eta hango
idazleentzat oinarri sendoa gertatu zen.
Literatura horrek beste bide
batzuk hartzen zituen, literaturaren autonomiak estilo eta genero
aniztasuna ekarri zuen. Artean urte horretan imajinaezina zen
maila lortu behar zuen euskal literaturak.
Iñaki
Aldekoa, Euskal Herriko Unibertsitateko irakaslea
Argazkiak: "Euskal artea eta artistak 60ko hamarkadan"
eta Joan Mari Torrealdairen "Euskal kultura gaur" liburuetatik |