Vilescunt temporaliacum considerantur aeternae

Mundu honetako gauzak oro huts, hauts eta ezteus dirudite betierekoez gogoeta egiten denean.

Itzal handiko une honetarako hautesia izan nintzela jakin nuenean ez zen ttipia izan nere kezka, bereziki hainbeste jende garrantzitsu eta jakintsuren aurrean Villasanteren omenez gorasarreko hitzok prestatu behar nituela.

Baina, euskararen alde, eta beraz, Euskal Herriarenean hainbat eta hainbat urtetan lan oparo eta eskerga egindakoak, nioen nere baitarako, merezi zuen, nola ez, nere ahalegintxoa, saria eta askoz ere gehiago.

Beti neretzat euskeraren gaztelu eta dorre, euskal untziaren kapitain trebe, zentzu onaren, apaltasunaren eta gizatasunaren irudia izan denaren gerizan izango nintzela jakiteak benturatu ninduen baiezkoa ematera, eta honako hitzok moldatzera.

Zail zait esatea, ordea, zerbait berririk Villasantez, jadanik eta berriki Jose Antonio Arana Martijak Euskaltzaindiak egin omenaldian eta Jose Luis Lizundia jaunek, Bizkaiko Foru Diputazioak eskainitakoan, besteen artean, argi eta garbi utzi baitute zenbaterainoko merituak dituen eta zein nolako lan baliosoa burutu duen. Saia nadin, halabaina.

Gernikako Errenteria hauzokoa dugu jaiotzez Luis Villasante Kotabitarte, 1920ko martxoaren 22an sortua. Ttikitan Juan Ansotegi errenaren eskolan ibilia omen. Adimen azkar eta bizkorra izaki nonbait, eta hor ikusten dugu Arantzazuko Frantziskotarrengana igoa istudioak jarraikitzera eramana. Latinoak burutu, eta nobiziaduan sartu berria zegoelarik, zoritxarreko gerra madarikatua piztu zen eta sorterrira itzuli beharrean aurkitu zen, eta bertan Gaileta fabrikan ofizina lanetan hasi.

Jaioterriko bonbardeoak eta suntsiketak hantxe aurkitu zuen eta deus gabe gelditu zelarik, beste gernikar asko lez, Zarautzko komentura itzuli zitzaigun. Hemen soldaduxka egiteko deia errezibitu zuen, eta Burgosera jo beharrean aurkitu zen, eta frentera joatetik bere jakituriak libratu, alegia, makinaz jotzen, eskribitzen jakiteak.

Gerra zibila bukatu eta berriro Arantzazura, goi mendi tarteko kabi, atseden tegi eta otoitz-lekura. Hemendik Nafarroako erribera alderantz, hots, Olitera filosofia ikastera, bertan euskera irakasle Jose Benito Mendia izango duelarik. Amaitutakoan Nafarroako lur eta eremu lehorretarik berriro Arantzazuko harkaitz hodeitsu eta hezeen artera, eta bertatik Comillaseko seminariora, Teologia Dogmatikoa ikastera.

Ez zen Kantabriako partean kokaturik zegoen (ez kantarenean, noski) goi-ikastetxe hau nolanahiko lekua. Fundatzaileen helburuek hala nahi zutelarik, sería un Colegio apostólico de donde salieren sacerdotes tan exquisítamante formados que con su cultura y santidad honrasen a la Iglesia Católica y desautorizasen las calumnias del anticlericalismo liberal. Hau da, modernismoaren dotrina liberalek Eliza katolikoaren kontra sortzen zituzten gezurren aitzinean egia eta bizi eredugarria eraikiko zuen apeztegia.

Bitxia da ikustea, gainera, nola ikastetxe honetatik iraganak diren XX. mendeko euskal literaturaren gailurrean koka ditzakegun idazleak, argi bereziko izar diztizariak: Nikolas Ormaetxea "Orixe", Jose Aristimuño "Aitzol", faxistek gerran fusilatua, eta Nemesio Etxaniz. Halere, gerraondoko euskararekiko giro hotz eta arrotz hartan ez zen gutxi suzia itzali barik mantentzea.

Han, 1945eko abuztuaren 15ean Meza Berria ospatu zuen, eta 1947an Arantzazura igoko da berriz, jada 50 urtetan hemendik ez mugitzeko, ez bada erlijioa eta euskararen aginduz eta obedientziaz apal-apal bere egitekoak burutzen ahalegintzeko.

Mende erdi honetan gizon nekaezina izan dugu Villasante eta hor dugu froga gisa, bere emaitza oparo eta ezin ederragoa batipat idazkintzan. Zazpirehun eta berrogeita lau lan xehekiro, eta arreta handiz aipatu eta eman dizkigu Arana Martijak. Ziur naiz, ordea, bibliorafia honi, 92an argitaratua izan zenez, erantsi beharko zaiola oraindik azken urteotan plazaraturiko hainbat lan sakon eta mardul.

Aranzazu, Gernika, Euzko Gogoa, Verdad y Vida, Cantabria Franciscana, Scriptorium Victoriense, Boletín de la Real Sociedad de Amigos del País, Anuario del Seminario de Filología Julio de Urquijo, Fontes Linguae Vasconum, Euskerta, Anaitasuna, Egan, Gure Herria, Jakin, La Gran Enciclopedia Vasca, Gran Enciclopedia de Navarra...errebista eta bilduma hauentantxe erraz topo egin dezake irakurle saiatuak Villasanteren izkribuekin eta dasta gozamen handiz.

Bi gai ditu nagusi: Erlijioa eta Euskera. Eta hauen inguruan arituko zaigu beti.

Comillasen aztertuak zituen jada Duns Scotok Ama Birjinari buruz idatzitakoak, eta 1951ean plazaratuko tesiaren titulua hauxe dugu: La Sierva de Dios, Mª Angeles Sorazu, Concepcionista Franciscana (1873-1921). Estudio místico de su vida.

Eta ez da etsenplu on eta miresgarrien emakumeei buruz idatzitako lan bakarra, hortxe baitaude ere Sor Mª Jesús de Agreda, Benita Arizurieta edota Matea Alonso Ruiz de Gaunari buruzkoak. Azkenetakoa 1994ean argitara emana: El Camino Crisitano según Angeles Sorazu.

Lan hauek, beti bere ohizko eta benetazko apaltasunez aitortzen digunez, iheskor eta mementoko gora-beheren gainetik kokatzen direnak, dibulgazio mailakoak, baina serioski eginak, halere.

Teologia lanak, non fedea ari zaion beti bere buruari galdezka, zer den itauka, fides quaerens intellectum, hots, ulerkuntzaren bila dabilen fedea. Jesukristo, izeneko idaztiaz honakoa idatzi zuen Jose Artetxek: Liburu au ez da nolanaikoa. Euskeraz atera dan sakonenetakoa eta inportanteena dugu. Itxaropena ereiten du, esperanta zabaltzen duen gizona, Aita Villasante. Apaiz egiazkoa. Gaurko mundu illunean Itxaropenaren benetako aitorlea.[1968]

Anton Abbadiaren hitz batzuek ere oroitarazi nahi nituzke, François Aragoren omenez egindako solasean eginak erlijioa dela eta ez dela.

A propos d’une candidature á l’Académie des Sciences, un membre objecta que le candidat était un ardent catholique. "Nous n’avons pas", dit Arago,"à disséquer ce qu’il t a de plus intime dans I’homme, ce qu’il a le droit de régler à sa guise, nous n’avons á examiner que les travaux de M. d’Abbadie", ses opinions religieuses ne sont pas de notre domaine. Quant á moi", ajouta-t-il, je porte envie à ceux qui croient. [1879]

Ez gara nor, beraz, gizonaren barne-muinetan egin hautapenez mintzatzeko, eta euskal alorrean Villasantek jorraturiko lanak izango ditu bereziki aipagai, eta horiei eskeiniko dizkiegu urrengo hitzok.

Villasante berak Bizkaiko Foru diputazioak egin zion omenaldian honakoxea diosku euskararen munduan sarrazi zioten adiskide eta gertaerez:

Gizonaren bizitzan gertatzen dira norberak gutxien usteko lituzkeen bezalako bideak hartzea. Garai batean nork esango zidan niri hartu ditudan egitekoak niregain hartu behar nituela? Neronek ere ez dakit zuzen esaten zergatik hal izan den, baina iruditzen zait bizitzako gora-beherek, gure inguruan ikusitako gertaerak eta gerrek izan dutela honetan parte ez txikia. Eta norberaren bizitzan zehar ezagututako adiskideak: etab.

Salbatore Mitxelena fraidea, eta geroago beste Mitxelena (Luis), eta nola ez aipa Federico Krutwig jauna, zeini zor diodan Euskaltzaindiaren egotea...

Eta zerk eragin zidan euskal alor hau lantzera?...Gerra eta gerra ondoko giroaz euskal landarea galtzeko arriskuan ikusten nuen, eta pentsatu nuen-ez nik bakarrik, beste batzuekin batean baizik-lagundu behar niola. Eta komentu barruan aurkitu nuen lan horretan aritzeko behar zen giroa eta bai bide batzuk ere. Guzti horiekin zordun naiz, bada. Eta denei eskerrak eman beharrean naiz. [1995:471]

Baina, geu gara, Euskal gizarte osoa benetan zorretan dena, eta eskerrak bihotz-bihotzetik eman behar dizkiona Villasanteri. 1951ren irailaren 25ean izendatu zuten euskaltzain oso Julio de Urquijoren aulkia betetzeko. Ez zuen, ordea, hori nola nahi egin, 1952an BRSVAPen eman zigun euskarari buruzko lehen lan sakona, "Literatur-euskera, laphurtarr klassikoaren gain eratua"[1952:87-119;259-298], 70 orri ingurukoa, honela aurkezten zuena Aingeru Irigayek: "Un placer apreciar, la belleza y la hondura del trabajo del erudito franciscano". Eta ez da gutxiagorako, egun fraide frantziskotarraren lan sakon hura, hango hizkuntzalaritzako gogoetak eta euskara idatziarentzat egindako proposamenak ortografia, morfologia, sintaxia eta hiztegi mailan berrirakurtzerakoan harri eta zur gelditzen gara ohartuz, hein eta neurri handi batean geroago euskara batuak hartu bideak hantxe marraztuak daudela.

Eta Koldo Mitxelena aipatu dugunez, ager dezadan hemen adiskide handi zirela bi Luisak, Villasantek hark Eganerako eskatu lanak bidaltzen zizkion elkarren arteko gutun gurutzaketan ageri denez. Hona adibidez, horietako bat:

Horra hor, bada, euskal literaturaren historia idazteko ere bere nagusiei baimena eskatzen, eta baiezkoaren ondoren buru-belarri murgiltzen, eta ez bakarrik bi urterako...

Guttun honen urtekoa, 1956koa da, hain zuzen, Euskal Gramatika llabur eta idazleen pusketa hautatuak. Liburutxo benetan xarmant eta gomendagarria. Bost urteren buruan dugu kalean, Historia de la Literatura Vasca, zeinen sarreran Koldo Mitxelenak hitzok utzi zizkigun:

Ha señalado siempre sus trabajos una conjunción feliz de cualidades que no se encuentran asociados muy a menudo, ni aquí ni en otras partes: una información amplia y segura, un juicio flexible y un espíritu crítico tan agudo como ponderado. [1961:15]

Halaxe da, bai. Jakituria zabal eta sakon, iritzi malgu eta izpiritu zorrotz bezain neurtua edukitzea ez dira, noski, edonorengan aurki daitezkeen kalitateak, ez hemen, ez inon. Eta honi erantsi beharko genioke, lanahalmen neurrigabea. Hala uda, nola negu. Eta honen fruitu gisa aurkitzen ditugu Axularri, eskainitako hainbat eta hainbat saio, edizio, eta itzulpen. Hauxe zioskun Urdazubitarrak:

Bada xinhanrriaren gobernuaz, zuhurtziaz, trabailluaz, ethorkizuneko egiten duen probisioneaz, hornizoinaz, eta biltzen duen mantenuaz, nork zer erranen du? Nork eztu miretsiko, eta gogoeta eginen? Spiritu sainduak berak igortzen gaitu animalia ttipitto hunengana, zer egin behar dugun ikhustera, erraiten duela: Vade ad formicam, o piger, et considera vias ejus, et disce sapientiam quae, cum non habeat ducem nec praeceptorem, parat in aestate cibum sibi (Prov.6). Zoaz nagia, xinhaurriagana, eta konsidera itzazu haren bideak eta bidexkak, joan-ethorriak eta itzul-inguruak, nekeak eta trabailluak, eta ikhasiko duzu zuk ere nola behar duzun aitzinerat eta bethiere bizi, ibili eta gobernatu.

Goazen, bada, xinaurriagana ez, baina bai Villasanterengana, bere apaltasunean, zentzu onean eta lanerako jaidura paregabean baitugu etsenplurik onena.

Oroitzen naiz nola ezagutu nuen lehen aldiz 1968an Arantzazun, eta nola Salamankan nere Filologia Erromanikako ikasketak bukatu berriak nituelarik 1970ean topatu nuen Urkixo mintegian, Euskaltzainburu hautatu zuten urtean. Euskararen lekukoez mintzatu ginen.

Orduz gero hamaika lan eta euskal idazle zahar plazaratu dizkigu. 1973an "Donibane Lohizuneko idazle-eskola XVII. mendean "Gure Herrian, eta hango salaketari jarraikiz, hau da, euskal idazti zaharrei buruzko arreta eskasa, landu nuen ene tesia eta plazaratu Pierre d`Urte donibandarraren hiztegi argitaragabea. Halere, hor dago, oraindik Silvain Pouvreaurena itzalean, tamalez. Axularren hiztegia ere urte berekoa da, eta euskaltzale eta idazle guztiontzat izugarrizko aurrerapena izan zen batasun bidean.

Edizio prestaketan ere lan oparoa utzi digu Axularrez at: Etienne Lapeyreren Kredo edo Sinhesten dut esplikatua, Pierre Guillaume de Lavieuxville-Harosteguyren Bayonaco Dioccesaco Bi-garren Catichima, Juan Antonio Moguel ta Urquizaren Cristaubaren icasbidea edo Doctrina Cristiania, Domingo Agirreren Kresala etab, etabar. Eta zergatik batipat zaharrak? Villasantek berak ematen digu erantzuna. Alegia, gure hizkuntzaren lekuko direlako behar ditugula ezagutu, aztertu eta eskutan erabili, hizkuntzaren beraren sustraiek gugan erro sakonagoak egin ditzaten.

1977an Euskal Idazkeak Gaur, Torrealdaik plazaratu liburuan Villasante hamar idazle hautatuenen artean ageri zen. Hogei urte geroago, tamalez ahantzixea dagoela ezin uka. Eredu bezala har dezakeguna da, ordea, inongo dudarik gabe, eta egungo idazleen artean ere argi bereziz nabarmentzen dela aitortu behar dugu. Garbi, zehatz, eta aberats baita benetan, euskararen lekuko maitagarrienetarikoa.

Eskerrik asko, beraz, aita Luis Villasante, gizon eta euskal idazle bezala eman diguzun zure betiko etsenplu ezin hobeagatik.